Sensitivity readers en liefde

De boeken van Roald Dahl worden herschreven! Mijn echtgenote kwam mij deze jobstijding om zeven uur ’s morgens wit van verontwaardiging brengen. “Wat een…!” Nou ja, uitgeverij Puffin die de boeken van de in 1990 overleden schrijver in het Engels – de taal waarin Roald Dahl schreef – uitbrengt noemt het “tekstueel aanpassen.” De scherpte van sommige woorden wordt bijgepunt, zoals Roald Dahl het potlood scherpte voordat hij aan het schrijven van zijn verhalen begon.
Een belangrijke rol in het opschoningsproces van zijn teksten spelen ‘sensitivity readers’: mensen die teksten doorspitten op woorden die voor sommige lezers aanstootgevend kunnen zijn. Een mooi voorbeeld is dat Caspar Slok uit Sjakie en de chocoladefabriek (kent u hem nog?) nu niet meer ‘dik’ is, maar ‘enorm’ en de bejaarde en gemene mevrouw Griezel wordt niet meer ‘lelijk’ genoemd.

De aanpassingen in de boeken van Dahl staan in een bredere beweging. Overal zie je de neiging om de geschiedenis anders te interpreteren dan we gewend waren en andere accenten te leggen. Denk aan de excuses van onze minister-president over het Nederlandse slavernijverleden. Wijs, empathisch en realistisch vind ik.
Een verschil met de boeken van Roald Dahl - en alle literatuur - is wél dat het bij de slavernij gaat om iets dat daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Daar kun je
mettertijd anders tegenaan gaan kijken. Literatuur beschrijft niet de werkelijkheid zoals hij is, maar creëert een werkelijkheid met als doel om de echte werkelijkheid beter te begrijpen.

Aanvankelijk deelde ik de verontwaardiging van mijn echtgenote en maakte er op LinkedIn zelfs een opmerking over. Maar nu ik dit onderwerp wat langer beschouw, ben ik toch minder uitgesproken. Niet dat ik er nu ineens voor ben om zomaar lukraak allerlei teksten te gaan aanpassen naar het sommige mensen goeddunkt.
Integendeel. Wat geschreven is moet je laten staan vind ik. Dat zei Pilatus al in de tijd van Jezus. Maar een beetje nuance is, zoals met alles, wel op zijn plaats. Iemand riep: Straks gaan ze ook de Bijbel nog herschrijven. Kijk, dat was nu precies de opmerking die ik nodig had.

Wat hebben wij, gelovige mensen, ooit ánders gedaan dan de woorden over de daden van God herschrijven naar gelang het ons uitkomt? Er bestaan al tweeduizend jaar Bijbelse sensitivity readers. Neem het Nieuwe Testament.
Vanaf het moment dat Jezus in de wereld optrad, zijn Zijn woorden en daden geïnterpreteerd: er gebeurde iets en mensen gaven daar een draai aan. Wat voor de één heilzaam bleek, iets van God, kon voor een ander aanstootgevend en godslasterlijk zijn. Sommige mensen ervoeren Jezus’ optreden als troostrijk, voor anderen vormde het de bedreiging van hun positie en hun vermeende verworvenheden. De invulling die je aan een gebeurtenis geeft, hangt af van de plek die je in de wereld inneemt.

In het geval van Jezus is het extra ingewikkeld: pas een generatie (of meer) later zijn de verslagen over Zijn optreden opgeschreven. Er zijn, vermoedelijk, nauwelijks teksten uit de eerste hand overgeleverd. Alles is van later datum.
Van Hem zelf is geen enkel geschreven document. De kans is groot dat er door de jaren heen een andere duiding is gegeven aan de gebeurtenissen die toen plaatsvonden. Met de doorgeeftraditie van de verhalen van Israël is deze ‘ruis’ nóg sterker. Dat er iets gebeurd is, is duidelijk, maar of het zó gebeurd is, is de vraag.
Bovendien is het van belang om op te merken dat de Bijbel geen geschiedenis vertelt, geen feiten opsomt, maar heilsgeschiedenis wil brengen: wat er gebeurt in de tijd gebeurt, heeft een doel: God redt mensen die in Hem geloven.

In de zondagse preek doet een dominee – als het goed is – ook aan herinterpretatie, opdat de woorden van ‘toen’ van betekenis kunnen zijn voor de mens van ‘nu’. Maar interpreteren en uitleggen is iets anders dan veranderen en aanpassen.
Hopelijk laat de moderne dominee, anders dan een sensitivity reader, de oorspronkelijke tekst in het Grieks en het Hebreeuws intact. Maar het kan nodig zijn de vertaling die je aan een woord geeft te veranderen. Al is het maar omdat we sommige woorden niet meer kennen en sommige gewoontes uitgelegd en verklaard moeten worden om ze te kunnen begrijpen. Zonder die uitleg kun je grote misverstanden en ongelukken krijgen.
Aan de Griekse filosoof Heraclitus, hij leefde in de 5e eeuw voor Christus, wordt de uitspraak toegeschreven dat “alles in beweging is, en niets blijvend.” Ik ben dat wel met hem eens. Misschien is alleen de liefde blijvend – misschien nog wel meer dan wat wij menen dat God zélf ‘is’.
Als ik heel eerlijk ben, geloof ik dat wij in onze tijd aan het bestendige karakter van de liefde meer houvast en troost kunnen ontlenen dan aan ‘God’ waar zoveel sensitivity readers en believers altijd weer van alles van menen te moeten vinden.
Misschien is ‘liefde’ het enige dat, hoewel weerbarstig en grillig, in alle culturen een bestendig universeel karakter heeft. Of gaat men ook aan die bestendigheid morrelen?

ds. Ary Braakman